خواندن شعر و نوشتن آن در کتابت و رایانه معمولا با فراز و نشیب همراه است به ویژه اگر کسی بخواهد که در زمینه سرودن شعر و یا به عبارتی شعر گفتن گام بردارد. گاهی بر اساس ذوق و قریحه کلماتی موزون و آهنگین به رشته تحریر در می آید. می خواهیم بر اساس اصول و قواعد وزن و قافیه شعر فارسی آن را به نظم در آوریم و نظام آن را درست تر نماییم. به نحوی که مورد تایید اساتید فن باشد و کم کم بتوانیم در جرگه شاعران در آییم. لذا با هم می خواهیم که آموزش وزن و قافیه شعر فارسی را بررسی داشته باشیم.
در آموزش وزن و قافیه شعر فارسی با توجه به ذوق هموطنان عزیز در زمینه شعر بر آنیم که در مقوله وزن و قافیه مطالب مفیدی را خدمت عزیزان تقدیم کنیم. در ارائه مطالب سعی می‌شود که از کتاب های معتبر مانند عروض فارسی اثر دکتر عباس ماهیار و دیگر اساتید استفاده کنیم. امیدواریم که مطالب مورد توجه و مفید باشد.
برازندگی شعر فارسی با رعایت دقیق اصول عروض
این که وزن در برازندگی یک شعر چقدر تاثیر دارد به نظر بر هیچ کسی پوشیده نیست اگر این مهم رعایت شود حس و خیال و شاخص های دیگر هم به کمک شاعر می آید. البته لازم به ذکر است که در قرن گذشته حضور شاعران نیما و شعر نیمایی انقلابی در این مبحث ایجاد کرده که در فرصتی دیگر به آن هم می پردازیم. فقط ذکر این نکته ضروری است که وزن در شعر نیمایی هم می بایست رعایت شود و فقط در شعر سپید است که رعایت وزن الزامی ندارد. شما می توانید از فناوری در تشخیص وزن شعر استفاده کنید.
آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
ابتدا اجزای تشکیل دهند شعر را مروری داشته باشیم تا بتوانیم بعد از آن آموزش وزن و قافیه شعر فارسی به صورت دقیق تر دنبال کنیم.
حرف
با کمی اغماض می توانیم بگوییم کوچکترین بخش یک شعر حرف است که به دو شاخه تقسیم می شود: مصوت ها و صامت ها
مصوت‌ها
حرف های صدادار در زبان فارسی را مصوت های می گویند که برخی آن را حرکات نیز می گویند.
زبان فارسی دارای سه حرف صدادار كوتاه و سه حرف صدادار بلند است.
مصوت‌های کوتاه
حرف های صدادار كوتاه عبارتند از : -َ، -ِ، -ُ
مصوت‌های بلند
حرف‌های صدادار بلند عبارتند از : و ، ا، ی به عنوان مثال در آخر واژه هاي “جو”، “با”، “بی”.
صامت
حرف های بی صدای حروف الفبا به صورت کلی صامت محسوب می شوند. که شامل ٢۳حرف بی صدا می باشد:
ء، ع، ب ، پ ، ت، ط ، ج ، چ ، خ ، د ، ر ، ز، ذ ، ظ ، ض، ژ، غ، س، ث ، ص، ش ، غ، ق ، ف ، ك ، گ ، ل ، م ، ن ، و ، ه، ح.
مثلا در کلمه تاب دو صامت داریم و یک مصوت و در کلمه تب هم همین طور. فرق این دو مصوت در بلند و کوتاه بودن آن است که توضیح دادیم.
آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
هجا نقش بسیار مهمی در عروض شعر دارد. با شناخت هجا و تقطیع درست مسیر بسیار خوبی از شناخت بحر را پیموده ایم.
هجا
آن مقدار از كلمه را كه بتوان با يك دَم يا بازدَم يا با يك حركت لب يا زبان تلفظ كرد را هجا مي گويند.
يك هجایی
بر، ناز
دو هجايي
خیال، امیر، فَعَل.
سه هجايي
برادر، مفاعیل.
چهار هجايي
خیالستان، مستفعلن.
پنج هجايي
خدمتگزاری، متفاعلن.
انواع هجا:
هجاها 3 دسته هستند:
1. هجای كوتاه 2. هجای بلند 3. هجای كشيده.
١. هجای كوتاه:
دارای دو حرف است و با علامت U نشان داده می شود. مانند كلمات: به (بِ ) و سَ در سبد
٢. هجای بلند:
دارای سه حرف است و با علامت __ نشان داده مي شود که دو قسم است
اول) دو صامت و يك مصوت كوتاه . مانند : ، سَر در سرما.
دوم) يك صامت و يك مصوت بلند . مانند : ما در سرما
۳. هجای كشيده:
داراي چهار يا پنج حرف است و با علامت __ U نشان داده مي شود. مانند كلمات: تاج.
لازم به ذکر است كه يك يا دو حرف آخر هر هجای كشيده، هجای كوتاه نيست بلكه از نظر امتداد هجاها، چون هر هجای فارسی بايد دارای يك حرف صدادار باشد؛ در حكم يك هجای كوتاه است..
سنجیدن وزن شعر:
برای سنجیدن وزن یک بیت و یا یک مصرع با افاعیل عروضی آنها را به هجاهای مختلف تقطیع می کنند.
تقعطیع شعر به هجای های مختلف:
تقطیع عبارت است از برابر کردن هجاهای یک بیت با هجاهای ارکان بحری که بیت در آن بحر و وزن سروده شده است.
مثلا نکوهش بر وزن فعولن و اشک گهر بر وزن مفتعلن و سرو چمان من چرا بر وزن مفتلعن مفاعلن در شعر
سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند
همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند.
مثال: ای ساربان آهسته ران کارآم جانم می رود
ای __سا __رِ U با __آ __هِس __تِ U را __کا __را __مِ U جا __نَم __می __رَ U وَد __
نکات دقیق و بسیار پراهمیت در آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
- حذف هاء که تلفظ نمی شود مانند: آهسته: آ __هِس __تِ U
- حذف همزه یا الف که به تلفظ در نمی آید. مانند: من اگر رندم اگر شیخ ز هر فرقه که هستم مَ نَ گر رن د م گر…
- مد یک حرف شمرده می شود الفی که مد داشته باشد یعنی آ یک هجای بلند محسوب می شود.
- تشدید یک حرف به حساب می آید همان گونه که در خواندن تلفظ می شود.
- نون ساکنی که پس از مصوت های بلند آ او ای می آید از تقطیع حذف می شود. مانند آن ترک یغمایی… آ تر کِ…
- واو عطف حرکت ما قبل خود محسوب می شود و یک هجای کوتاه می شود و گاهی هم با حرف پیش خود به صورت یک هجای بلند تلفظ می شود. مانند صد عقل و جان اندر پیش بی دست و پا آمده صد عق لُ جا ن ن در پ یش بی دس تُ بی پا آ مَ ده
- واو بیان حرکت مانند تو و چو برای حرف قبلی خود مصوت کوتاه محسوب می شود.
- واو اشمام ضمه چون به تلفظ در نمی آید از تقطیع هم حذف می شود مانند خواب، استخوان.
- کسره اشباعی که کسره را می توان به هجای بلند تبدیل کرد مانند ترکِ در «اگر لذت ترک لذت بدانی…»
- هجای کشیده: یک مصوت کوتاه و سه صامت و یا یک مصوت بلند و دو صامت در آخر مصرع ها به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل می شود.
- در یَ و یا مانند سیه و گیاه و بیا، با حرف پیش از آن یک هجای کوتاه محسوب می شود و یا با حرف بعد یک هجای بلند و یا یک هجای کشیده را تشکیل می دهد. مانند سیه س یهU _ ؛ بیا ب یا U _ و گیاه گ یاه U _.
بحرهای رایج در فارسی برای آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
| نوع | نوع هجا | رکن عروضی |
| یک هجایی | _ | فَع |
| دو هجایی | U _ _ _ | فَعَل فَع لَن |
| سه هجایی | _ _ _ U _ U _ _ _ _ _ U _ _ | فعلُن فاعَلَن فعولن مفعولن مفعولُ |
| چهار هجایی | _ U _ _ _ U _ U U U _ _ U _ U U U _ _ _ U _ _ U U _ U _ _ _ U _ _ _ U U _ U U _ | فاعلاتن فاعلاتُ فعلاتن فعلاتُ مفاعیلن مفاعیلُ مفاعلن مستفعلن مستفعِلُ مفتعلن |
| پنج هجایی | _ _ U _ _ U U _ U _ | مستفعلاتن متفاعلن |
بحرهای عروض شعر فارسی
هر وزنی است که از تکرار یکی از رکن ها یا ترکیب آن به تناوب استفاده می شود.
بحرهای متفق برای الارکان آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
از تکرار یک رکن حاصل می شود. هفت بحر اصلی را با هم مروری داشته باشیم.
1. بحر متقارب
تکرار چهار بار فعولن: غمش در دل تنگ ما می نشیند؛ ندانم در آتش چرا می نشیند.
2. بحرمتدارک
تکرار چهار بار فاعلن: من نه خود می روم او مرا می کشد؛ کاه سرگشته را کهربا می کشد.
3. بحر رمل
تکرار 4 بار مفاعیلن: ز هی دریای گوهربخش موج انگیز پهناور؛ نه آن را غایت و پایان نه آن را ساحل و معبر
4. بحر هزج
تکرار 4 بار فاعلاتن: باز ز ابروی کمان و نوک مژگان زد به تیرم؛ بارالها چاره ای کن سخت در چنگش اسیرم.
5. بحر رجز
تکرار چهار بار مستفعلن: جرمی ندارم بیش از این کز جان وفادارم تو را؛ ور قصد آزارم کنی هرگز نیازارم تو را
6. بحرکامل
تکرار 4 بار بار متفاعلن: به کجا روم که ز کوی خود قدمی به حیله فراکشم؛ که مگر دمی به هوای دل نفسی ز سینه جدا کشم.
7. بحروافر
تکرار 4 بار مفاعلتن: چه شد صنما که سوی کسی به چشم وفا نمی نگری؛ ز رسم جفا نمی گذری طریق وفا نمی سپری.
بحرهای مختلف الارکان برای آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
از تکرار دو رکن به تناوب به دست می آیند.
نتیجه گیری آموزش وزن و قافیه شعر فارسی
امیدوارم که از سیاحت در دنیای ادبیات و عروض لذت برده باشید. در بیان موارد فوق سعی کردیم که از ذکر جزئیات پیچیده خودداری کنیم تا اصول کلی دریافت گردد. فرعیات و زحافات و باقی مواردی که باید با هم مرور کنیم در عروض فارسی بسیار است. ابتدا معرفی بحرها و بحرها متفق الارکان در آموزش وزن و قافیه شعر فارسی بسیار مهم بود که آشنایی صورت بگیرد و بعد جزئیات بیشتری را مرور کنیم.
البته یادآور می شود که علم عروض علاوه بر یادگیری نیاز به تمرین و ممارست دارد. بدون تمرین مهارت عروض برای علم آموز حاصل نمی شود. با خواندن و تقطیع کردن اشعار فارسی می تواند به صورت آرام این مهارت را ایجاد کرد.
